«Веснік Магілёва» працягвае праект «Вайной апаленыя лёсы», у якім мы распавядаем пра тых, хто ў невялікім узросце сутыкнуўся з фашысцкай навалаю, — апошніх захавальнікаў памяці пра падзеі васьмідзесяцігадовай даўніны.

Законы ваеннага дзяцінства
Шэсць год. Так мала, калі жыццё несупынна ляціць, адматваючы дзесяцігоддзі. І так многа, калі гэтыя шэсць — адзіныя ў жыцці, дзе мог бесклапотна гуляць, не ведаючы, што такое вайна. Менавіта столькі было Антону Захаравічу Падабудчыку, калі ён разам з сям’ёй апынуўся ў партызанскім атрадзе. Перажытае ў дзяцінстве назаўсёды пакінула свой адбітак: ён стаў ваенным, каб больш не дапусціць ворага на нашу зямлю.

Учора быў мір
Да вайны сям’я Падабудчыкаў жыла ва Украіне. Тата, Захар Фёдаравіч, служыў у вайсковай частцы ў Корастані. А мама, Вольга Адамаўна, займалася гаспадаркай і трыма дзецьмі. Старэйшы з іх, Антон, яшчэ хадзіў у дзіцячы садок, займаўся сваімі забавамі.

Пачатак вайны памятаю добра: мне ўжо ішоў шосты год. Раніцай тата разбудзіў нас і загадаў хутка апранацца. Я — 1935 года, брат — 1937-га і сястра 1939-га. Нас пасадзілі ў адкрытую легкавую машыну. Маці схапіла платок, штосьці туды кінула, на рукі ўзяла дачку. Я трымаўся за маміну спадніцу, брат за руку. Бацька завёз нас на таварную станцыю. Ехалі і, памятаю, мяне, малога, здзіўляла: калі глядзіш блізка, дарога пад коламі машыны бяжыць хуценька, калі далёка — рухаецца марудна…
Вось такія мірныя думкі займалі тады хлопчыка.
У таварным цягніку Вольга з дзецьмі рушыла ў Гомельскую вобласць, да сваіх бацькоў. А Захар як палітработнік да апошняга заставаўся на месцы службы.

Ва Украіне мы жылі ў невялікім гарадку амаль на мяжы, бамбёжак там не было, толькі з гулам ляцелі вераніцы самалётаў. А калі дабраліся да Гомельскай вобласці, насустрач нашаму цягніку, а ехалі мы на адкрытай платформе таварнага вагона, выляцеў самалёт з крыжамі. Мама спужалася, схапіла нас у ахапку, а самалёт пакруціўся — ляцеў так нізка, што мы бачылі твар лётчыка, — і паляцеў далей.
Памяць і сёння паказвае Антону Захаравічу ваенныя ўспаміны з дзяцінства.

Сцежка да лесу
У Беларусі Падабудчыкі спыніліся ў роднай вёсцы мамы, дзе жылі бабуля і дзядуля. Дзе Захар і што з ім, — сям’я не ведала. А хутка прыйшлі немцы.

Гэта быў нейкі батальён на машынах. Салдаты зайшлі да дзядулі ў сад, нам, дзецям, гэта, канешне, было цікава. Што я тады мог разумець? У вёсцы немцы прабылі два дні, за гэты час пералавілі курэй, з’елі яйкі і сала. Я, як старэйшы з дзяцей, паспрабаваў прабрацца да машын і разгледзець іх, але немцы далі мне пінка і пагразілі пальцам, — з ценем усмешкі на вуснах узгадвае Антон Захаравіч. — Тады яны яшчэ нікога не забівалі і не здзекваліся.
А тыдні праз тры ў Фаставічы завіталі іншыя немцы. І да таго часу, як яны дабраліся да вёскі, людзі ўжо ведалі, што іх чакае новы парадак. Вольга разумела, што ёй, жонцы ваеннаслужачага, з фашыстамі лепш не сустракацца, таму з дзецьмі праз балота рушыла ў лес. Там аднавяскоўцы-мужчыны зладзілі шалашы з яловых лапак, у якіх людзі пражылі яшчэ два-тры дні.

Раптам праз сон я пачуў голас бацькі. Яго частку ва Украіне на той час ужо разбілі, і ён з таварышамі прыйшоў у Беларусь: тут арганізавалі партызанскі атрад. Так уся наша сям’я далучылася да партызанаў, — адзначыў Антон Захаравіч.
Калі фашысты пачалі ўсталёўваць свой лад, і іншыя вяскоўцы масава пайшлі ў партызаны. Пры партызанскім атрадзе знаходзілася і Вольга з дзецьмі. Неаднойчы Захар прапаноўваў ёй выправіць малых у Расію. Але кожны раз атрымліваў адмову.
Вольга хутка ўключылася ў партызанскую працу: гатавала ежу, даглядала раненых, прала адзенне і перавязачныя матэрыялы, начамі выпякала для партызанаў хлеб у вясковых хатах. А Антон сачыў за малодшымі братам і сястрою. І толькі адзін раз бацька даў сыну заданне.

Каля шашы навязалі карову, мне загадалі яе пасвіць, а таксама падлічваць машыны, што праязджалі. Лічыць я не ўмеў. Тады тата прыдумаў, каб я на кожную машыну адкладваў каменьчык, а дарослыя пасля палічаць.

Агульная перамога і сямейны лад
Калі фашыстаў канчаткова прагналі з беларускай зямлі, Падабудчыкі пачалі будаваць сваё жыццё у Любані.

Калі атрадам мы прыехалі ў горад, бацька пачаў запытваць у жыхароў, якія хаты пустуюць. Так мы і размясціліся, пачалі жыць. Тату прызначылі ў так званы «парткабінет», які займаўся работай з насельніцтвам акупаванай зоны. Увогуле за сваё жыццё ён паспеў пабыць рэдактарам газеты, папрацаваць у Райспажыўсаюзе, сакратаром партарганізацыі ў калгасе.

9 мая 1945 года для Антона Захаравіча Падабудчыка стала адным з першых яркіх успамінаў мірнага жыцця. Тады хлопчык ужо адчуваў сябе дарослым: збіраўся ісці ў першы клас, у яго з’явіліся сябры і свае дзіцячыя заняткі. Аднойчы ён з таварышамі дацямна паліў касцёр. А калі вярнуўся дамой, то ўбачыў на двары маленькага хлопчыка.

Я яму кажу: ты хто? А ну-ка ідзі адсюль! А ён у слёзы — і пабег да нас у хату. Аказалася, што з Уфы вярнуліся дамоў гаспадары-яўрэі. Так мы зажылі разам: іх чацвёра і нас пяцёра. А ў 45-м у мяне яшчэ з’явіўся брат (усяго Захар і Вольга Падабудчыкі выгадавалі пяцёра дзяцей).

Пасля вызвалення Беларусь паступова пачынала жыць па мірных законах: жыхары гарадоў і вёсак наладжвалі побыт і працягвалі працаваць на карысць краіны, якая ўсё яшчэ змагалася з фашысцкай навалаю, а дзеці пайшлі ў школу. Першы раз за партай апынуўся і дзевяцігадовы Антон Падабудчык.

Вучыліся як маглі, бо ў школе нічога не было. Пісалі на газетных аркушах, чарніла рабілі самі з сажы, якія-ніякія кніжкі сталі з’яўляцца, бацька часам прыносіў крыху паперы. Ісці да школы было тры кіламетры. Але школьныя гады ёсць школьныя гады, са сваімі радасцямі і нягодамі, — па-філасофску рэзюмуе успаміны дзяцінства Антон Захаравіч.

Вайна яшчэ доўга нагадвала пра сябе: хтосьці шчасліва сустракаў родных і блізкіх, што прыйшлі дамоў жывымі, хтосьці радаваўся вяртанню дамоў з эвакуацыі і вымушанага перасялення. А дзеці, як і ва ўсе часы, забаўляліся зусім не дзіцячымі гульнямі, нагоды для якіх ім шчодра пакінула ў спадчыну вайна.

Мы, дзеці, пасвілі кароў, знайшлі нямецкі склад, а там снарады. Выбівалі з іх кулю, порах высыпалі, падпальвалі… А то і малаточкам б’еш па патроне… Хлопцы кідалі снарады ў касцёр і падрываліся. Я, шчыра прызнаюся, глушыў з дапамогай таго арсеналу, што застаўся пасля вайны, рыбу. Была ў мяне і граната, але я яе своечасова аддаў бацьку. Гуляліся з самаробнымі пісталетамі, да якіх прывязвалі патроны і падпальвалі. Але ніколі ў сваіх гульнях мы не накіроўвалі зброю на чалавека. Маглі пабіцца палкамі, кулакамі, аднак ніколі не выкарыстоўвалі зброю. Гэта быў закон.

Выбар на ўсё жыццё
Калі хлопец збіраўся ісці ў восьмы клас, захварэла маці. Давялося прапусціць год школы. Усе хатнія клопаты ляглі на юнацкія плечы. Выпусціўся са школы Антон ужо дарослым — яму споўніўся 21 год. Як і бацька, ён вырашыў стаць ваенным. Ажыццявіць мару і прайсці адбор у лётнае вучылішча пад Ленінградам не атрымалася: хлопец прыехаў паступаць і заначаваў у ваенкамаце, ноччу захаладаў, а раніцай не змог прайсці медкамісію. Пакуль разбіраўся з несправядлівым дыягназам, прыём завяршыўся. Па спецнаборы Антон усё ж патрапіў у радыялакацыйныя войскі, адкуль праз год паступіў у вучылішча сувязі ў Арзамасе.

Пакуль вучыўся — памёр бацька. Таму пасля выпуску я выбраў для службы ракетныя войскі ў Полацку, каб быць бліжэй да сям’і. Там пазнаёміўся з жонкай Лідзіяй. Адразу жыццё ў нас пайшло складана: праз два дні я на месяц з’ехаў у камандзіроўку. Ёй такі расклад жыцця не вельмі падабаўся, але з часам прызвычаілася.

Праз пяць год пачалася педагагічная кар’ера Антона Захаравіча Падабудчыка: ён прыняў прапанову паехаць служыць курсавым афіцэрам у ваеннае вучылішча ў Стаўрапалі. Паступова развіваўся прафесійна: вучыўся ў інстытуце, атрымліваў павышэнні па службе і новыя званні. Скончыў службу ў званні палкоўніка. Далёкаму каўказскаму гораду беларус аддаў 25 год жыцця.

Служба задавальняла і мяне, і жонку. Штогод летам, калі курсанты ішлі на канікулы, мы на месяц выпраўляліся ў адпачынак. Пасля смерці бацькі я даў маме зарок, што кожны год буду прыязджаць дамоў.
Жыццяпіс ветэрана Узброеных Сіл СССР Антона Падабудчыка не прыцягвае ўвагу пярэстасцю. У ім — адданая і шчырая праца, узнагароды за добрую службу, шчаслівае сямейнае жыццё. Разам з жонкай ён выхаваў сына, у сталым узросце вярнуўся на Радзіму і яшчэ паспеў праявіць сябе ў грамадскай актыўнасці, папрацаваць на карысць нашага горада. Але ніякая сцірка не зможа выдаліць з кнігі яго жыцця адзін з першых, трывожных і страшных радкоў, у якім гучыць слова «Вайна».

Пра самае важнае

-Ваш самы яркі ўспамін з дзяцінства?

— Калі Беларусь вызвалілі і наш атрад выходзіў з балот, мы ехалі праз высокі сасновы лес. Тата сказаў партызанам, што трэба ліквідаваць супрацьтанкавыя міны: сапёры іх знялі з дарогі і пайшлі далей, а яны так і ляжалі і маглі стаць прычынай трагедыі. Дарослыя сабралі гэтыя міны, вывезлі далей у лес. І падарвалі. Перад вачыма стаіць такая карціна: сонца села, лес, магутныя, тоўстыя дрэвы як хто мячом ссек. А пасля прагучаў выбух.

-Якое рашэнне ў вашым жыцці было самым важным?

-Адмовіцца ад мары стаць лётчыкам. Я разумеў, што дома мне рабіць няма чаго, у лётнае я не прайшоў… Таму паступіў у вучылішча сувязі. Гэта сфарміравала маё жыццё.

-Які наказ вы дасцё моладзі?

-Будзьце адзінымі! Беражыце мір! А ўсяго астатняга можна дабіцца сваёй працай.

Алёна Кухарава
Здымкі аўтара і з архіва героя